Για την διαφθορά στην εκκλησία

Παρακάτω, αποσπάσματα αναφερόμενα στο Άγιον Όρος από την Γεωγραφία Νεωτερική περί της Ελλάδος των Δανιήλ Φιλιππίδη και Γρηγορίου Κωνσταντά. Εκδόθηκε στη Βιέννη το 1791. Διατηρώ την ορθογραφία, πλην του πολυτονικού.

Εις τον Άθω το παλαιό ήταν πόλεις Δίον, Κλεωναί, Θύσσα, Ολόφυξις, Ακρόαθως· προς τούτοις και άλλα πολλά σπίτια διατριβής και ησυχίας, εις τα οποία ετραβιούνταν πολλοί φιλόσοφοι της Ελλάδος, αγαπώντας μια ζωή ησυχαίτερη, και εκαταγίνουνταν εις τη φιλοσοφία. Τώρα εις αυτόν τον τόπο είναι μοναστήρια κτίσματα των βασιλέων τα περισσότερα, και πόλι, ή χωρίο με άνδρας και γυναίκες κανένα· επειδή εις την αρχή όταν άρχισαν να χτίσουν μοναστήρια, τους εντόπιους τους εμετατόπισαν όλους, και από τότε έως τώρα είναι απηγορευμένο να έμβη όχι μόνο θηλυκός άνθρωπος, αμή και κάθε άλλο ζώο θηλυκό. […]

Τα αξιολογώτερα [μοναστήρια] είναι η Λαύρα, των Ιβήρων, το Βατοπαίδι, το Ξηροποτάμι και τα δυο Βουλγάρικα [Ζωγράφου και Χιλιαντάρι]. Εις όλα σχεδόν ευρίσκονται βιβλιοθήκαις παλαιαίς με διάφορα χειρόγραφα βιβλία, από τα οποία πολλά και τα καλλίτερα τα επήραν οι Ευρωπαίοι· οι άγιοι πατέρες μικρά φροντίζουν δια παρόμοια πράγματα. […]

Τα μοναστήρια ζουν από τα μετόχιά τους οπού έχουν έξω εις τη Μακεδονία, τα οποία τώρα είναι πολλά ολίγα, το παλαιό όμως ήταν πολλά· όλος ο τόπος σχεδόν μεταξύ Σερρών και Άθω, και Σαλονίκης και Άθω, ήταν καλογερικός· οι καλότυχοι βασιλείς μας εσπούδαζαν να αποχτήσουν εις το βασίλειό τους καλογέρους πολλούς και όχι στρατιώτας, νομίζωντας πως με το κομποσχοίνι ήθελαν διώξη τον Άραβα από το μεσημβρινό, τον Τούρκο από το ανατολικό, τον Σκύθη από το βόρειο και τον Ιταλό από το εσπέριο. Ξεχωριστά από το όρος όλη η Ελλάδα ήταν γεμάτη από μοναστήρια πλούσια και προικισμένα. Εις την Κωνσταντινούπολι και τα πέριξ της ήταν πλήθος μοναστήρια πλουσιώτατα και μερικά πολυανθρωπότατα, και με φαίνεται πως αυτό εστάθηκε κατά μέρος αιτία της καταστροφής της· με φαίνεται ακόμι πως εις αυτά τα μοναστήρια σχεδόν κανένας καλός δεν επήγαινε· συμπεραίνω αυτό απ’ αυτό όπου ο αληθινός καλόγερος πρέπει να ζη με τον κόπο του, μακάρι και αν είναι υιός βασιλέως, και εις αυτά τα μοναστήρια όχι μόνο εζούσαν, αλλά και ετρυφούσαν με τους κόπους των άλλων. Επήγαιναν λοιπόν εις αυτά δια να ζήσουν μια τέτοια ζωή άκοπη και τρυφηλή. Επήγαιναν λοιπόν όλοι δια να σώσουν το σώμα τους, και όχι την ψυχή τους· επήγαιναν υποκρινόμενοι τον ευλαβή, τον όσιο, τον δίκαιο εκείνοι όπου ήταν ίσως όλο το ενάντιο· ή επήγαιναν οι δεισιδαίμονες, οι πλανεμένοι λέγω ευλαβείς, και το κακό δεν ήταν ολιγώτερο· ή επήγαιναν οι οκνηροί και ακαμάται, και η συνήθεια ήταν ολέθρια στον τόπο.

Οι βασιλείς μας πάλιν από το άλλο το μέρος από δεισιδαιμονία τους και ανοησία τους αύξαιναν τον αριθμό των μοναστηριών, επιδαψιλεύουνταν εις τα αφιερώματα, και μ’ αυτόν τον τρόπο αύξαιναν την τεμπελιά, την ασυνειδησία, και την υπόκρισι εις το βασίλειό τους· εγίνουνταν αίτιοι και εδιαφθείρουνταν και οι καλοί. Είπα δεισιδαιμονία· επειδή το έργο τους εφαίνουνταν πως είναι θεάρεστο, ήταν όμως εις έναν οπού το έβλεπε με ένα χριστιανικώτερο μάτι, θεομίσητο· αυτό ημπορώ να τ’ αποδείξω με επιχειρήματα αναντίρρητα, μα τώρα σκοπός μου δεν είναι καθ’ αυτό αυτός. Είπα ανοησία· επειδή το έργο τους ήταν ολέθριο εις την πολιτική κοινωνία, και αυτοί το εστοχάζουνταν ως σωστικό· ένα μελλίσι οπού έχει πολλούς κηφήνας, κλίνει πάντοτε εις τον αφανισμό του· μια πολιτική κοινωνία της οποίας τα μέλη δεν είν’ όλα εξίσου ενεργά, κλίνει και αυτή εις τον αφανισμό της, και σήμερον αύριο πρέπει χωρίς άλλο να χαλάση· εις μια τέτοια πολιτεία ο αργός και ξοδευτής είναι εχθρός του ενεργού και δουλευτού· επειδή αυτός θέλει νάναι πάντοτε τέτοιος, και εκείνον τον θέλει κ’ αυτόν πάντοτε τέτοιον, και εις αυτό μεταχειρίζεται βία, απάτη, υπόκρισι καθώς ήθελε τον υπαγορεύση ο καιρός.

Εις μια τέτοια κοινωνία πατριωτισμός δεν είναι, ισοσταθμία δεν είναι, εις τα οποία η κεφαλή της κοινωνίας ο βασιλεύς, έπρεπε πάντοτε να προσέχη και να επαγρυπνή. Αι συνεισφοραίς των μελών της κοινωνίας είναι θεάρεστο να εξοδεύωνται εις τα συμφέροντά της και εις ταις χρείαις της· μα μια τέτοια υπόθεσι χρειάζεται ξεχωριστή πραγματεία.

Οι μοναστηριακοί ζουν από τα μετόχια τους, περισσότερο όμως από ταις ελεημοσύναις οπού ευγαίνουν παντού οπού είναι Ανατολικοί εις την Τουρκία και συνάζουν· έργο οπού δεν είναι όχι μόνο καλογερικό, αμή μήτε Χριστιανικό, μήτε ανθρώπινο· προς τούτοις και από ταις ελεημοσύναις οπού πέρνουν από τους προσκυνητάς οπού έρχονται εις αυτά. Αν ήταν καλοί καλόγεροι μήτε αυταίς έπρεπε να ταις δέχωνται· διακόσιοι άνδρες μέσα εις ένα χωριό ημπορούν και θρέφουν και του λόγου τους, και ταις γυναίκες τους, και τα παιδιά τους, και πληρόνουν και τόσα δοσίματα, και 200 καλόγεροι μέσα εις ένα μοναστήρι χωρίς γυναίκες, χωρίς παιδιά, με ολίγα δοσίματα ή και ασίδοτοι με την ολότη, δεν ημπορούν.

Οι κελλιώται ζουν το περισσότερο με τα υποστατικά τους· τα επικερδέστερά τους προϊόντα είναι τα λεφτόκαρα.

Οι ασκηταί ζουν από τα εργόχειρά τους, όμως και αυτών τα χέρια είναι μολυσμένα από ταις αισχροληψίαις· οι παλαιοί ασκηταί όχι μόνο δεν έπερναν, αμή και εκείνο όπου έπερναν από το εργόχειρό τους δεν το εξόδευαν όλο δια λόγου τους. Ο δεισιδαίμων και υποκριτής θα στοχασθή αυτά όπου είπα ως λόγια ενός αιρετικού, ενός ασεβούς· ο φωτισμένος όμως και αληθινός Χριστιανός δεν τα στοχασθή τέτοια· ύστερα εγώ λέγω εκείνο οπού φρονώ· εξομολογούμαι τρόπον τινά τα φρονήματά μου μπροσθά εις όλο τον Κόσμο.

Η αντίθετη άποψη για ό,τι συμβαίνει εδώ κι αιώνες στο Άγιον Όρος καταγράφεται εδώ.